وجه تسميه و پيشينه تاريخي

درباره وجه تسميه نام تهران برخي ازمحققين بر اين باور هستند كه چون اهل تهران زماني كه دشمن حمله مي كرد به ‹‹ته ران›› يعني زيرزمين مي رفته اند؛ منطقه به اين نام موسوم شده است. برخي از تاريخ نگاران نيز معتقدند تهران جزو شهر قصران ري بود و روستاي بالاتر از آن مهران نام داشته است. «ران» به معناي دامنه است، مهران دامنه بالايي و قصران دامنه پاييني رشته كوه البرز بوده است. كسروي در پژوهش هاي خود به اين نتيجه رسيده است كه تهرام (تارم ـ كهران ـ گهران ـ گهرام ـ جهرم) به معناي منطقه گرمسير و شميران (شميرام ـ شميرم ـ شميلان ـ سميران ـ سميرم) به معناي منطقه هاي سردسيراست و نام تهران به معناي منطقه گرمسيري به كار مي رفته است. برخي ديگر نيز واژه تهران را از «طهر» به معناي پاكي مي دانند و گويند به دليل وجود رودخانه هاي فراوان و آب بسيار در اين منطقه به آن «طهران» گفته مي شده است. تهران امروزي كه در رديف يكي از پر جمعيت ترين استان هاي جهان قرار دارد، فراز و نشيب هاي تاريخي فراواني را پشت سر گذاشته است. ‹‹طهران›› كه زماني روستاي كوچكي بيش نبوده، امروزه به «تهران بزرگ» با بيش ازده ميليون نفرجمعيت تبديل شده است.
درنخستين حركت هاي گسترش تهران در مسير شهر شدن، يعني ساختن برج و باروهاي شاه طهماسبي، كه بي ترديد مقطعي تاريخي است، روستاي كهن سابق، از گم نامي به درآمد و در دوره هاي بعد تا پايان حكم راني زنديه شهركي نام آورشد. تهران به گونه يك دهكده منطقه شمال ري و جنوبي ترين دهكده قصران، در تاريخ پيش از اسلام داراي پيشينه اي نامشخص است اما در پيوند با روستاهاي شمالي ري و از آن ميان «مهران» بررسي شده است. به دليل ديرينگي و آباداني شهرري، روستاهاي اطراف آن كم و بيش در شرايط پيشرفته اي روزگار گذرانده اند. از تهران به طور خاص، در سده هاي نخستين هجرت نام و نشاني در آثار و منابع نيامده است و در قرن چهارم و متون آن زمان نيز از تهران سخني ديده نمي شود. آن زمان براساس نوشته ها، شهرت دو روستاي «دولاب» (محله اي در خاور تهران كنوني) و «علي آباد» (اطراف ايستگاه راه آهن تهران) بيش تراز دهكده تهران بوده است. حتي در دوره سلجوقيان، روستاي طرشت (خيابان آزادي كنوني) اعتباري داشته و خواجه نظام الملك شافعي مذهب، براي شنيدن درس مدرس شيعي به آن جا مي رفته است.
حفاري هاي باستان شناسي در روستاهاي قديمي قيطريه و دروس، سلطنت آباد، ري، كوه بي بي شهربانو و ديگر مراكز تمدن كهن پهنه تهران امروزي، نشان دهنده آن است كه اين مراكز داستاني كمابيش مستقل از تهران دارند. براساس تحقيقات؛ اين روستا از قرن ششم هجري به اين سو، اندك اندك داراي نام و نشان شده ومورخان و جغرافي دانان مسلمان ايراني و غير ايراني، از آن سخن به ميان آورده اند. تهران به عنوان روستايي نه چندان معتبر در شمال ري، در دوره علويان زيدي طبرستان و سامانيان و آل بويه حيات اجتماعي خود را به عصر غزنويان رساند. به ويژه در عهد آل بويه، ري يكي از دو پايتخت اين سلسله بوده است. خون ريزي سلطان محمود غزنوي در ري و فرار ساكنان آن به كوهستان هاي قصران و سكونت اجباري در روستاهاي شمالي و از آن ميان در روستاهاي پهنه تهران، در پاره اي منابع آمده است.
تهران تا اندازه اي توسعه يافت كه در دوره مغولان منطقه اي شناخته شده بود و در دوره ايلخانان، از لحاظ نظامي و سوق الجيشي پايگاهي با اهميت به شمار آمد. پس از ويران گري هاي مغولان و مهاجرت ساكنان ري و شايد روستاهاي اطراف، روز به روز بر گسترده گي تهران افزوده شد به طوري كه در دوره تيموريان تهران به شهركي درون باغ و بستان هاي دل پذير تبديل شده بود كه ساخت بناهايي در بيرون ازآن, نيز شروع شده بود. دراوايل سلطنت صفويه تهران حياتي نيمه شهري يافته بود كه از لحاظ كالبدي و خصوصيات شهري وضع جديدي را طلب مي كرد. با شهر شدن تهران هرچند باغ هاي موجود در آن تا زمان پايتختي باقي ماند، اما توسعه سكونت درآن فزوني يافت. تهران در دوره شاه طهماسب اول با پيدا كردن برج و بارو حالت ‹‹بلد اسلامي›› را پيدا كرد و به مرور با ايجاد دوازده محله و چهار امام زاده، مرمت بازارچه ها و مساجد، اقامت مردم اطراف و اكناف در آن و سكونت دادن قواي نظامي صورت كاملا جديدي به خود گرفت. در دوره پاياني صفويه جنبه حكومتي و سياسي و نظامي شهر تهران بر وضع اقتصادي و فرهنگي آن پيشي گرفت. به گونه اي كه در عصر نادري اردوگاه نظامي شد و ساكنان آن اكثرا غير بومي و داراي پيشه هاي غير توليدي بودند.
ييلاق هاي شمالي تهران همواره حاكمان و اميران و حتي پادشاهان را به سوي خود فرا مي خواند و تابستان هاي گرم آنان را در تهران به بهار زيبا مبدل مي كرد و گاه علاقه به اين ييلاق ها به اندازه اي بود كه گمان ايجاد پايتخت را در تهران فراهم مي كرد به گونه اي كه در دوره كريم خان زند، مورخان به آن اشاره كرده اند. به دلايل متعدد اجتماعي، اين فرصت براي آغا محمد خان سرسلسله قاجاريان فراهم آمد و تهران، به صورت پايتختي درآمد كه نه تنها دو سلسله بر آن سلطنت كردند بلكه به عنوان مقر حكومت جمهوري اسلامي، هم اكنون يكي از مراكز بزرگ جهاني شده است. استان تهران هم اكنون داراي 12 شهرستان است و پرجمعيت ترين و پررونق ترين شهر كشور را در برگرفته است.