وجه تسميه و پيشينه تاريخي

درباره وجه تسميه نام تهران برخي ازمحققين بر اين باور هستند كه چون اهل تهران زماني كه دشمن حمله مي كرد به ‹‹ته ران›› يعني زيرزمين مي رفته اند؛ منطقه به اين نام موسوم شده است. برخي از تاريخ نگاران نيز معتقدند تهران جزو شهر قصران ري بود و روستاي بالاتر از آن مهران نام داشته است. «ران» به معناي دامنه است، مهران دامنه بالايي و قصران دامنه پاييني رشته كوه البرز بوده است. كسروي در پژوهش هاي خود به اين نتيجه رسيده است كه تهرام (تارم ـ كهران ـ گهران ـ گهرام ـ جهرم) به معناي منطقه گرمسير و شميران (شميرام ـ شميرم ـ شميلان ـ سميران ـ سميرم) به معناي منطقه هاي سردسيراست و نام تهران به معناي منطقه گرمسيري به كار مي رفته است. برخي ديگر نيز واژه تهران را از «طهر» به معناي پاكي مي دانند و گويند به دليل وجود رودخانه هاي فراوان و آب بسيار در اين منطقه به آن «طهران» گفته مي شده است. تهران امروزي كه در رديف يكي از پر جمعيت ترين استان هاي جهان قرار دارد، فراز و نشيب هاي تاريخي فراواني را پشت سر گذاشته است. ‹‹طهران›› كه زماني روستاي كوچكي بيش نبوده، امروزه به «تهران بزرگ» با بيش ازده ميليون نفرجمعيت تبديل شده است.
درنخستين حركت هاي گسترش تهران در مسير شهر شدن، يعني ساختن برج و باروهاي شاه طهماسبي، كه بي ترديد مقطعي تاريخي است، روستاي كهن سابق، از گم نامي به درآمد و در دوره هاي بعد تا پايان حكم راني زنديه شهركي نام آورشد. تهران به گونه يك دهكده منطقه شمال ري و جنوبي ترين دهكده قصران، در تاريخ پيش از اسلام داراي پيشينه اي نامشخص است اما در پيوند با روستاهاي شمالي ري و از آن ميان «مهران» بررسي شده است. به دليل ديرينگي و آباداني شهرري، روستاهاي اطراف آن كم و بيش در شرايط پيشرفته اي روزگار گذرانده اند. از تهران به طور خاص، در سده هاي نخستين هجرت نام و نشاني در آثار و منابع نيامده است و در قرن چهارم و متون آن زمان نيز از تهران سخني ديده نمي شود. آن زمان براساس نوشته ها، شهرت دو روستاي «دولاب» (محله اي در خاور تهران كنوني) و «علي آباد» (اطراف ايستگاه راه آهن تهران) بيش تراز دهكده تهران بوده است. حتي در دوره سلجوقيان، روستاي طرشت (خيابان آزادي كنوني) اعتباري داشته و خواجه نظام الملك شافعي مذهب، براي شنيدن درس مدرس شيعي به آن جا مي رفته است.
حفاري هاي باستان شناسي در روستاهاي قديمي قيطريه و دروس، سلطنت آباد، ري، كوه بي بي شهربانو و ديگر مراكز تمدن كهن پهنه تهران امروزي، نشان دهنده آن است كه اين مراكز داستاني كمابيش مستقل از تهران دارند. براساس تحقيقات؛ اين روستا از قرن ششم هجري به اين سو، اندك اندك داراي نام و نشان شده ومورخان و جغرافي دانان مسلمان ايراني و غير ايراني، از آن سخن به ميان آورده اند. تهران به عنوان روستايي نه چندان معتبر در شمال ري، در دوره علويان زيدي طبرستان و سامانيان و آل بويه حيات اجتماعي خود را به عصر غزنويان رساند. به ويژه در عهد آل بويه، ري يكي از دو پايتخت اين سلسله بوده است. خون ريزي سلطان محمود غزنوي در ري و فرار ساكنان آن به كوهستان هاي قصران و سكونت اجباري در روستاهاي شمالي و از آن ميان در روستاهاي پهنه تهران، در پاره اي منابع آمده است.
تهران تا اندازه اي توسعه يافت كه در دوره مغولان منطقه اي شناخته شده بود و در دوره ايلخانان، از لحاظ نظامي و سوق الجيشي پايگاهي با اهميت به شمار آمد. پس از ويران گري هاي مغولان و مهاجرت ساكنان ري و شايد روستاهاي اطراف، روز به روز بر گسترده گي تهران افزوده شد به طوري كه در دوره تيموريان تهران به شهركي درون باغ و بستان هاي دل پذير تبديل شده بود كه ساخت بناهايي در بيرون ازآن, نيز شروع شده بود. دراوايل سلطنت صفويه تهران حياتي نيمه شهري يافته بود كه از لحاظ كالبدي و خصوصيات شهري وضع جديدي را طلب مي كرد. با شهر شدن تهران هرچند باغ هاي موجود در آن تا زمان پايتختي باقي ماند، اما توسعه سكونت درآن فزوني يافت. تهران در دوره شاه طهماسب اول با پيدا كردن برج و بارو حالت ‹‹بلد اسلامي›› را پيدا كرد و به مرور با ايجاد دوازده محله و چهار امام زاده، مرمت بازارچه ها و مساجد، اقامت مردم اطراف و اكناف در آن و سكونت دادن قواي نظامي صورت كاملا جديدي به خود گرفت. در دوره پاياني صفويه جنبه حكومتي و سياسي و نظامي شهر تهران بر وضع اقتصادي و فرهنگي آن پيشي گرفت. به گونه اي كه در عصر نادري اردوگاه نظامي شد و ساكنان آن اكثرا غير بومي و داراي پيشه هاي غير توليدي بودند.
ييلاق هاي شمالي تهران همواره حاكمان و اميران و حتي پادشاهان را به سوي خود فرا مي خواند و تابستان هاي گرم آنان را در تهران به بهار زيبا مبدل مي كرد و گاه علاقه به اين ييلاق ها به اندازه اي بود كه گمان ايجاد پايتخت را در تهران فراهم مي كرد به گونه اي كه در دوره كريم خان زند، مورخان به آن اشاره كرده اند. به دلايل متعدد اجتماعي، اين فرصت براي آغا محمد خان سرسلسله قاجاريان فراهم آمد و تهران، به صورت پايتختي درآمد كه نه تنها دو سلسله بر آن سلطنت كردند بلكه به عنوان مقر حكومت جمهوري اسلامي، هم اكنون يكي از مراكز بزرگ جهاني شده است. استان تهران هم اكنون داراي 12 شهرستان است و پرجمعيت ترين و پررونق ترين شهر كشور را در برگرفته است.

كشاورزي و دام داري

استان تهران يكي از قطب هاي اصلي اقتصاد كشوراست. تجمع كانون هاي عمده اقتصادي دراين استان و موقعيت سياسي ـ اداري و مركزيت آن باعث شده است بخش عمده امكانات صنعتي و خدماتي در محدوده آن متمركز شود. بخش كشاورزي نيز از جايگاهي چشم گير در بافت اقتصادي آن برخوردار است اما درمقايسه با ديگر بخش ها، سهم ناچيز و اندكي را به خود اختصاص داده است. دلايل عمده محدوديت كشاورزي در استان ويژه گي هاي طبيعي اين منطقه است. كمي بارش، نزديكي كويرها و بيابان ها، كمبود آب مورد نياز كشاورزي و تبديل زمين هاي كشاورزي به مناطق مسكوني و توليدي ـ صنعتي از مهم ترين دلايل اين رويكرد است. منطقه تهران را از نظر موقعيت طبيعي و كشاورزي به دو ناحيه مي توان تقسيم كرد:
ناحيه كوهستاني معتدل كه در بر گيرنده نواحي شمالي استان مانند فيروزكوه، دماوند، لواسانات،‌ رودبار قصران، طالقان و بخش هايي از شمال ساوجبلاغ است، كه به علت ناهمواري هاي شديد سطح زمين وضعيت نامساعد جوي و اقليم سرد، مردم اين ناحيه بيش تر به فعاليت هاي باغ داري و دام داري مي پردازند و سيب، گوجه سبز، گيلاس، زرد آلو و هلو از مهم ترين فرآورده هاي اين ناحيه به شمار مي رود.
ناحيه ديگر شامل دشت ها و كوه پايه هاي جنوبي البرز است كه ورامين، ري، شهريار، رباط كريم، اشتهارد و بخش هاي مركزي و جنوبي ساوجبلاغ در اين ناحيه واقع شده اند. اين ناحيه براي كشاورزي مساعد است، اما در ناحيه هايي كه در نزديكي شوره زارها واقع شده اند، مشكلاتي در كار كشاورزي وجود دارد. محصولات عمده اين ناحيه را گندم، جو، يونجه، ذرت علوفه اي، گوجه فرنگي، خيار، ‌سبزي ها، سيب زميني، نباتات علوفه اي، انگور، چغندر قند و پنبه تشكيل مي دهد. از نواحي مهم كشاورزي استان تهران مي توان به رودبار قصران در شمال خاوري تهران اشاره كرد كه زمين هاي حاصل خيز و باغ هاي پرشمار دارد. لواسانات؛ درباختر شهرستان دماوند از ديگر نواحي كشاورزي تهرا ن است كه داراي زمين هاي حاصل خيز است. دره هاي اين ناحيه نيز باغ هاي پرشمار دارد. در شهرستان كرج محصولاتي مانند چغندر قند، ميوه و فرآورده هاي دامي توليد مي شود.
دره ها و دامنه هاي بلندي هاي البرز با مراتع سرسبز و غني، موقعيتي مناسب براي فعاليت هاي دام داري دارند. در سطح استان، دام داري هم در دشت ها و هم در نواحي كوهستاني و كوه پايه اي رواج دارد، ولي سهم آن همه در اقتصاد استان ناچيز است. دام داري در استان تهران بيش تر به شيوه صنعتي رايج است و گاوداري هاي صنعتي بزرگ به همراه مراكز صنعتي پرورش طيور و توليد تخم مرغ و مرغ دراين استان داير هستند كه انواع فرآورده هاي دامي و لبني را توليد مي كنند.

استان تهران يكي از كانون هاي عمده صنايع كشور است. برابرآخرين آمارهاي منتشره، 40 درصد كل صنايع كشور در استان تهران قرار دارند. بيش تر اين صنايع درامتداد سه محور باختري، جنوبي و خاوري متراكم شده است. هم چنين 44 درصد كارگران كارگاه هاي صنعتي كل كشور در استان تهران كار مي كنند. يكي از اركان اصلي اقتصاد استان تهران صنايع ماشيني وابسته است كه بيش تر آن ها به مونتاژ و توليد كالاهاي مصرفي اشتغال دارند. توسعه اين صنايع بيش تر درامتداد راه هاي ورودي به تهران به ويژه در مسير تهران ـ كرج، تهران ـ دماوند‌، تهران ـ ساوه و تهران ـ قم است. صنايع استان را بر حسب نوع توليدات مي توان به گروه هاي زير تقسيم كرد:
صنايع غذايي: شامل كارخانه قند سازي، روغن نباتي، لبنيات پاستوريزه، فرآورده هاي گوشتي، تصفيه قند، بيسكويت سازي، نان ماشيني، نوشابه سازي، كنسرو و مربا سازي و … سهم اين صنايع از كل صنايع مشابه آن ها در سطح كشور نزديك به 30 درصد است.
صنايع نساجي و چرم: شامل ريسنده گي و بافنده گي پنبه اي و پشم، تريكو، كف پوش، فرش ماشيني، موكت، پتو، حوله، تهيه انواع پوشاك، كفش، چرم، كيف و چمدان كه به تازه گي توليد برزنت و الياف نيز جزء اين رشته از صنايع درآمده است. سهم اين رشته از كل صنايع هم رشته خود در كشور نزديك به 50 درصد است.
صنايع كاني غير فلزي: اين رشته از صنايع شامل تهيه و توليد مصالح ساختماني و لوازم بهداشتي خانه ها و شيشه است كه كارخانه سيمان از جمله آن هاست. اين صنايع 28 درصد صنايع كاني غير فلزي كشور هستند.
صنايع فلزي: اين رشته از صنايع، اتومبيل و ميني بوس، وانت، لوازم خانگي مانند بخاري، كولر، اجاق گاز، يخچال، ماشين لباس شويي و مانند آن ها و هم چنين مخازن تحت فشار، لوله پروفيل, پنجره و بسياري ديگراز فرآورده هاي فلزي را توليد مي كنند و در باختر تهران (دو سوي مسير تهران – كرج) و خاور تهران (به سوي جاده تهران ـ آب علي) قرار دارند.
صنايع سلولزي: شامل موسسه هايي است كه به توليد كاغذ، مقوا، كارتن، كيسه و پاكت كاغذي، كاغذهاي بهداشتي و توليدات چوبي مانند نئوپان، فيبر، كبريت و مداد اشتغال دارند.
صنايع شيميايي و دارويي: شامل كارخانه ها و كارگاه هايي است كه به توليد دارو، مواد بهداشتي، مواد ضدعفوني كننده، لاستيك و پلاستيك، رنگ هاي ساختماني و صنعتي، پاك كننده هاي جامد و مايع، فرآورده هاي نفتي، روغن موتور و سموم دفع آفات نباتي اشتغال دارند.
صنايع برق و الكترونيك: شامل موسسه هايي است كه به مونتاژ وسايل برقي و الكتريكي، توليد كابل، باطري و لامپ اشتغال دارند. توليدات اين صنايع در سطح استان، نسبت به ديگر گروه هاي صنعتي چشم گير نيست، اما در مجموع كل كشور سهمي بسيار بالاتر از صنايع مشابه خود را در بر مي گيرد.
از كل معدن هاي كشور 4/15 درصد آن ها در محدوده استان تهران است. معادن استان تهران را مي توان به دسته هاي زير تقسيم كرد:
معادن فلزي: شامل مس، سرب، موليبدن، منگنز و آهن است. تقريبا همه منگنز استخراجي كشور از معادن منگنز استان تهران به دست مي آيد كه در جنوب و جنوب باختري آن قرار دارند.
معادن غير فلزي: ‌در بر گيرنده ذخاير سنگ آهك و دولوميت است.
معادن خاك نسوز: شامل كائولن (خاك چيني) است كه 51 درصد توليد كل كشور از اين استان استخراج مي شود. معدن هاي سنگ گچ استان نيز داراي ذخاير بزرگ است، معادن نيتونيت و خاك صنعتي در بخش هاي خاور و جنوب خاوري استان كشف شده است.
استان تهران يكي از مراكز مهم بازرگاني كشور است. مهم ترين صادرات و واردات از اين استان صورت مي گيرد و تقريبا نيمي از مردم استان به كار بازرگاني و خدماتي اشتغال دارند. اقلام صادراتي تهران به ديگر نقاط كشور معمولا از فرآورده ها و توليدات صنعتي است. برخي از اقلام صادراتي استان تهران عبارتند از: انواع مواد غذايي از قبيل روغن نباتي، بيسكويت، نان ماشيني، نوشابه، كنسرو، انواع پارچه هاي پشمي، پنبه اي، تريكو، كف پوش ماشيني، موكت حوله، انواع لباس، ‌جوراب، كفش، كيف، چرم، كاغذ، مقوا، كارتن، كاغذهاي بهداشتي، نئوپان، فيبر، دارو، لاستيك، پلاستيك، پاك كننده هاي جامد و مايع، فرآورده هاي نفتي، سموم دفع آفات گياهي، مصالح ساختماني، لوازم بهداشتي، لباسشويي، انواع اتومبيل از قبيل كاميون، اتوبوس، ميني بوس، وانت و …، انواع لوازم خانگي از قبيل يخچال، لباسشويي، كولر، بخاري، اجاق گاز و …، مخازن تحت فشار، لوله و پروفيل، درب و پنجره و بسياري ديگر از مصنوعات فلزي، وسايل برقي و الكترونيكي، كابل، باتري، لامپ و غيره.
قسمتي از مهم ترين واردات استان تهران از ساير نقاط كشور نيز عبارتند از: غلات و فرآورده هاي آن، بنشن، انواع ميوه تره بار، برنج، لبنيات، قند و شكر، چاي، انواع ماهي، كنسرو، كمپوت، عسل, دام زنده، مرغ و تخم مرغ، گياهان دارويي و صنعتي، پنبه، پشم، انواع پارچه، فرش هاي دستباف و ماشيني، انواع چوب و تيرآهن و …

مكان هاي ديدني و تاريخي 

استان تهران كه در زمينه گردشگري نيز از مكان هاي با اهميت ايران به شمار مي آيد. اين منطقه داراي مكان هاي ديدني، بناهاي تاريخي وجاذبه هاي طبيعي زيادي است كه هميشه نظر گردشگران و جهانگردان را به خود جلب كرده است.
شهرستان هاي اطراف تهران كه در دامنه كوه هاي البرز قرار گرفته اند، به لحاظ جاذبه هاي طبيعي، غني و منحصر به فرد هستند. دشت ها و دره هاي پرگل و زيبا كه با چشم اندازهاي بديع و كم نظير در دامنه قله سر به فلك كشيده دماوند گسترده شده اند، درهر فصل چشم انداز خاصي را به وجود مي آورند و طبيعت دوستان را به تحسين وا مي دارند. رودخانه هاي متعدد و پرآب و در راس آن ها رودخانه كرج و رودخانه جاجرود سبب به وجود آمدن روستاهاي سرسبز، باغ هاي ميوه و نواحي ييلاقي با چشم اندازهاي زيبا در مناطق اطراف استان شده اند. درياچه هاي طبيعي استان بيش تر در دامنه هاي دماوند گسترده شده اند و درياچه هاي مصنوعي چون درياچه سد اميركبير از تجمع رودخانه هاي پرآب به وجود آمده اند. علاوه بر جاذبه هاي طبيعي، آثار تاريخي و فرهنگي زيادي نيز در شهرستان هاي مختلف استان تهران پراكنده شده اند كه از مكان هاي ديدني و مهم به شمارمي آيند. ري مهم ترين منطقه باستاني استان تهران است كه قدمت طولاني و سابقه كهن آن سبب شده آثار تاريخي زيادي مانند باروي ري برين كه به سده هاي قبل از ميلاد مربوط مي شود، دراين شهر وجود داشته باشد. آستانه حضرت عبدالعظيم مهم ترين اثر تاريخي و مذهبي استان تهران است كه در ري واقع شده است. برج و مقبره شبلي كه به قرن 5 هجري قمري مربوط مي شود و معروف ترين بناي تاريخي دماوند است كه به همراه ده ها اثر تاريخي و باستاني و زيارتي اين شهرستان و شهرستان فيروزكوه از بناهاي تاريخي و مكان هاي ديدني خاور استان به شمار مي آيند.
به لحاظ اين كه شهر تهران در 200 سال گذشته همواره پايتخت حكومت بوده از عمارت ها و كاخ هاي زيادي برخورداراست كه بيش تر به دوره صفويه و قاجاريه تعلق دارند. استان تهران علاوه بر جاذبه هاي طبيعي و تاريخي زيادي كه دارد، از مراكز تفريحي و گردشگري، موزه ها، نمايشگاه هاي دايمي، سالن هاي سينمايي، مراكزمجلل و استاندارد اقامتي، مراكز بازي و تفريح، فرهنگ سراها، سالن هاي مجهز ورزشي، پارك ها و استخرهاي مدرن و... نيز برخوردار بوده و همواره پذيراي گردشگران داخلي و خارجي است.