وجه تسميه و پيشينه تاريخي
درباره وجه تسميه نام سمنان كه به اين منطقه اطلاق مي شود, عقايد و نظريات متفاوتي رايج ومعمول است كه به برخي از آن ها اشاره مي شود:
- در گذشته هاي دور در محل آتشكده بزرگ هريس در كومش (سمنان) شهري عظيم با بت خانه اي بزرگ با ساختماني رفيع و با شكوه وجود داشته است. به همين علت احتمال مي رود كه مردم اين سرزمين قبل از ظهور زرتشت، داراي مذهب «سمتي» يا «سمينه» بوده اند و بت خانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلي واقع بوده است.
- برخي ديگر بر اين باورند كه سمنان در اصل «سكنان» منسوب به طوايف سكه ها مي باشد و الف و نون آن نشانه نسبت و مكان است كه در واژه هاي گيلان و غيره مشاهده مي شود.
- عده اي ديگر از اهالي سمنان عقيده دارند كه نام قديم سمنان (سيم لام) بوده كه بناي آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پيغمبر به نام هاي (سيم النبي) و (لام النبي) انجام گرفته كه مقبره آنان در كوه هاي شمال خاوري سمنان در محلي موسوم به پيغمبران واقع است. بر اين اساس كلمه (سيم لام) در اثر كثرت استعمال به مرور زمان به سمنان تبديل شده است.
- برخي نيز افسانه بناي اوليه را به دو هزار سال قبل از ميلاد مسيح به دستور تهمورث ديوبند نسبت داده اند. در آن زمان شهر را به سمينا نام گذاري نموده اند كه به مررو زمان به سمنان تغيير يافته است.
- روايت ديگر حاكي از اين است كه نام قديم سمنان در زبان محلي «سه مه نان» بوده و منظور ساكنان آن اين بوده است كه محصولات كشاورزي اين منطقه نان و آذوقه اهالي را بيش از سه ماه تأمين نمي كند. بعدها به مرور زمان «سه مه نان» به سمنان تغيير يافته است. به هر حال آن چنان كه از منابع و كتب تاريخي استنباط مي شود سمنان يكي از مناطق كهن و قديمي ايران است كه در درازاي تاريخ فراز و نشيب هاي زيادي را پشت سر گذاشته است.
استان سمنان در دوران باستان، بخشي از چهاردهمين ايالت تاريخي ورن ( ورنه ) از تقسيمات شانزده گانه اوستايي بود. برخي از دانشمندان اين ايالت را گيلان فعلي مي دانند، ولي قدر مسلم اين كه ورن يا ورنه متشكل از صفحات جنوبي البرز، شمال سمنان، دامغان، خوار، دماوند، فيروزكوه، شهميرزاد، لاسگرد، ده نمك و آهوان، قوشه، ويمه و نقاط كوهستاني مازندران بوده است. اين منطقه در تمام دوره حكومت مادها و هخامنشيان، كوميسنه يا كوميشان ( قومس بعد از اسلام ) جزو ايالت بزرگ پارت يا پرتو به شمار مي رفت. در اين دوره سمنان, شهر سرحدي ايالات پارت هاي پارت و ماد به شمار مي رفت. به همين علت برخي از مورخان، زماني اين شهر را جزو مادها و گاهي جزو پارت ها به حساب مي آورند. اين ايالت كه در زمان ساسانيان به پشتخوارگر تغيير نام داده، شامل همان شهرهايي بود كه در ايالت ورن وجود داشتند. حد غربي اين ايالت، خوار ( گرمسار فعلي )، حد شرقي آن شاهرود و حد شمالي آن، كوهستان هاي جنوبي طبرستان بود.
سلوكيان بزرگ ترين عامل يوناني كردن مشرق بودند و به همين جهت، براي ادامه فرمان روايي خود نظر مساعد مردم را لازم داشتند و براي اين كار تقريبا شصت شهر در مشرق و ايالت پارت بنا كردند. يكي از اين شهرها آپاما يا لاسگرد فعلي است كه در 34 كيلومتري سمنان واقع شده و ديگري شهر هكتا پليس ( صد دورازه ) است كه عده اي آن را دامغان مي دانند. اشكانيان ايالات ايران را به هيجده بخش وسيع تقسيم كردند كه يكي از ايالت هاي مهم آن كميسن قوميس يا قومس در نواحي سمنان و دامغان كنوني بود.
در آغاز قرن هفتم ميلادي تضادهاي داخلي در زندگي سياسي – اجتماعي ايران بيش تر شد و مبارزه اي كه به خاطر قدرت و حكومت ميان گروه هاي گوناگون درگرفت، به تضعيف ايران انجاميد. درهمين زمان يزدگرد سوم، آخرين پادشاه سلسله ساساني، سرگرم مبارزه با مهاجمان عرب بود كه به تازه گي به ايران تاخته بودند. اين مبارزه كه تا سال 651 ميلادي ادامه داشت، با فتح كامل ايران به دست اعراب خاتمه پذيرفت. اعراب نخست شهر بزرگ و آباد ري را تسخير كردند، سپس به شمال شرقي رفته و به سرزمين كومش ( شهرهاي سمنان، دامغان، بسطام ) رسيدند و آن ر اتسخير كردند.
سمنان در دوره هاي بعد از اسلام جزو سرزمين تاريخي قومس ( كومش ) به شمار مي آمد. سمنان طي تاريخ دو هزار ساله خود شاهد فراز و نشيب ها، جنگ ها، شكست ها و پيروزي هاي بي شمار بوده است. در دوره هاي بعدي نيز منطقه سمنان مورد توجه خاص حكومت هاي مركزي قرار گرفت و منازعه ها ومناقشه هاي متعدد بر سر اين منطقه بين قدرتمندان درگرفت.
دردوران حكومت امويان و عباسيان به ويژه پس از قتل ابومسلم خراساني به دست منصور دوانيقي، شورش و بلوا سراسر ايران را در برگرفت و نهضت هاي بي شماري به وقوع پيوست كه از مهم ترين آن ها قيام سنباد زردتشتي بود. در اندك زمان، زرتشتيان طبرستان و نواحي شمال قومس يعني سنگسر (مهدي شهر)، شهميرزاد و فولاد محله، به دور رهبر اين نهضت جمع شدند و قومس و ري را به تصرف در آوردند، ولي در ساوه شكست خوردند و سنباد به قومس گريخت و پس از ضبط خزاين ابومسلم رو به طبرستان نهاد. وي پس از مدتي در دره هاي سنگسر و شهميرزاد به قتل رسيد.
ايالت كومش (قومس) از كانون هاي مهم اسماعيليان در قرن هاي ششم و هفتم هجري بود. به طوري كه در اين ايالت 150 قلعه در اختيار اين فرقه بود كه هر مجموعه از آن ها را يك كدخدا و هر قلعه مجزاي آن را يك محتشم كه به منزله فرماندار كل يا حاكم بزرگ بود، زير نظر داشت.
سمنان در دوران مغول، هم چون ساير نقاط ايران از حمله و كشت و كشتار اين قوم در امان نماند و متحمل خسارات جاني و مالي بسيار شد. اين كشت و كشتار، در زمان تيمور لنگ نيز كه از سال 783 هجري حمله به ايران را شروع كرد، ادامه يافت.
پس از ظهور و استقرار حكومت صفويان، شاه اسماعيل صفوي به سركوب گردن كشان
ولايت ها پرداخت. از جمله، حاكم قلعه فيروزكوه را دستگير كرد و به اين ترتيب، ولايت فيروزكوه و خوار، سمنان و سنگسر به تصرف صفويان درآمد.
كريم خان زند با عنوان وكيل الرعايا مدت 29 سال در ايران سلطنت كرد، ولي در اين مدت شهرهاي سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، را در اختيار بزرگان خانواده قاجار قرار داد. بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شيراز را ترك كرد و به طرف كومش و دامغان رفت و با گرد آوردن عده اي از افراد قبيله خود، سرانجام توانست به ولايت كومش ( سمنان، دامغان و بسطام ) و ولايت جنوبي درياي خزر دست يابد. پس از آغا محمد خان، برادر زاده وي به نام فتحعلي شاه قاجار بر اريكه سلطنت تكيه زد و از همان ابتداي سلطنت، خطه قومس را كه زادگاهش بود مورد توجه قرار دارد و ذوالفقار را به عنوان حاكم سمنان برگزيد. نام جغرافيايي قومس تا اواخر دوران قاجاريه بر سر زبان ها بود، ليكن در دوران حكومت پهلوي اول، سمنان در شمار شهرهاي استان دوم، يعني مازندران در آمد. اين منطقه هم اكنون به عنوان يكي از امن ترين وآبادترين مناطق ايران به صورت استاني درآمده است كه شهرستان ها, شهرها و روستاهاي جذاب و ديدني زيادي را در بر مي گيرد.
